Written by Anjishnu Das : Lok Sabha Elections 2024 Expenditure Limit: લોકસભા ચૂંટણી 2024ની પ્રક્રિયા શરૂ થઈ ગઈ છે. ચૂંટણી પ્રક્રિયા દરમિયાન રાજકીય પક્ષો અને ઉમેદવારો દ્વારા કરવામાં આવતા ખર્ચ પર નજર રાખવાની જવાબદારી ચૂંટણી પંચની છે. ચૂંટણી પંચ, તેના નિરીક્ષકો દ્વારા અને રાજ્ય અને કેન્દ્રીય એજન્સીઓ દ્વારા ચૂંટણી પર કરવામાં આવતા ખર્ચ પર પણ નજર રાખે છે.
ચૂંટણીમાં પાર્ટી કેટલા પૈસા ખર્ચી શકે છે તેની કોઈ મર્યાદા નથી, પરંતુ લોકસભા ચૂંટણી લડી રહેલા ઉમેદવારો માટે આ રકમ 95 લાખ રૂપિયા નક્કી કરવામાં આવી છે. તેવી જ રીતે વિધાનસભા ચૂંટણીમાં ઉમેદવાર 40 લાખ રૂપિયા સુધીનો ખર્ચ કરી શકે છે. કેટલાક નાના રાજ્યો અને કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશોમાં, ખર્ચ મર્યાદા રૂ. 75 લાખ (લોકસભા ચૂંટણી) અને રૂ. 28 લાખ (વિધાનસભા ચૂંટણી) નક્કી કરવામાં આવી છે.
સમયાંતરે ખર્ચ મર્યાદામાં વધારો થતો રહ્યો
ચૂંટણી પંચ દ્વારા સમયાંતરે લોકસભા ચૂંટણીમાં ઉમેદવારો દ્વારા ખર્ચની મર્યાદામાં વધારો કરવામાં આવે છે. વર્ષ 2019 માં, એક ઉમેદવાર લોકસભા ચૂંટણીમાં 70 લાખ રૂપિયા અને વિધાનસભા ચૂંટણીમાં 28 લાખ રૂપિયા સુધીનો ખર્ચ કરી શકે છે.
ખર્ચમાં શું શામેલ છે?
ચૂંટણી પંચ ઉમેદવારને સભાઓ, રેલીઓ, જાહેરાતો, પોસ્ટરો, બેનરો અને પ્રચાર માટેના વાહનો પાછળ ખર્ચ કરવાની કાયદેસર પરવાનગી આપે છે. તમામ ઉમેદવારોએ ચૂંટણી સમાપ્ત થયાના 30 દિવસની અંદર તેમના ખર્ચની વિગતો ચૂંટણી પંચને સબમિટ કરવાની રહેશે. ચૂંટણી પંચ વારંવાર ચૂંટણીમાં ખર્ચ મર્યાદામાં સુધારો કરે છે. આ મુખ્યત્વે ખર્ચના પરિબળો અને મતદારોની વધતી સંખ્યા પર આધારિત છે.
વર્ષ 2022 માં જ્યારે ખર્ચ મર્યાદામાં છેલ્લે સુધારો કરવામાં આવ્યો હતો, ત્યારે ચૂંટણી પંચે એક સમિતિની રચના કરી હતી અને રાજકીય પક્ષો, મુખ્ય ચૂંટણી અધિકારીઓ અને ચૂંટણી નિરીક્ષકો પાસેથી સૂચનો આમંત્રિત કર્યા હતા અને એવું જાણવા મળ્યું હતું કે 2014 ની સરખામણીમાં, મતદારોની સંખ્યા અને ખર્ચ મોંઘવારી સૂચકાંક વધુ છે. કોસ્ટ ઇન્ફ્લેશન ઇન્ડેક્સ (CFI) નો ઉપયોગ ફુગાવાના કારણે કોમોડિટીના ભાવમાં વાર્ષિક ધોરણે થયેલા વધારાનો અંદાજ કાઢવા માટે થાય છે. CFI 2014-15માં ‘240’ થી વધીને 2021-22માં ‘317’ થઈ ગઈ હતી.
પહેલી લોકસભા ચૂંટણીમાં ખર્ચ મર્યાદા કેટલી હતી?
મંજૂરી આપવામાં આવી હતી જ્યારે પૂર્વોત્તર રાજ્યોમાં આ મર્યાદા 10,000 હતી. વર્ષ 1971 સુધી ખર્ચની આ મર્યાદામાં કોઈ ફેરફાર થયો ન હતો. 1971માં મોટાભાગના રાજ્યો માટે આ મર્યાદા વધારીને 35000 કરવામાં આવી હતી. વર્ષ 1980માં ફરીથી ખર્ચ મર્યાદામાં વધારો કરવામાં આવ્યો હતો. 1980માં ઉમેદવારોને ચૂંટણીમાં 1 લાખ રૂપિયા સુધીનો ખર્ચ કરવાની છૂટ હતી.
1984માં કેટલાક રાજ્યોમાં આ મર્યાદા વધારીને 1.5 લાખ કરવામાં આવી હતી. નાના રાજ્યોમાં ખર્ચ મર્યાદા 1.3 લાખ રૂપિયા હતી. જે રાજ્યોમાં લોકસભાની એક કે બે બેઠકો હતી ત્યાં ઉમેદવારને 1 લાખ રૂપિયાનો ખર્ચ કરવાની છૂટ હતી, જ્યારે ચંદીગઢ જેવા કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશમાં ખર્ચની મર્યાદા 50 હજાર રૂપિયા નક્કી કરવામાં આવી હતી.
આ પણ વાંચોઃ- 600 વકીલોએ CJI ને લખેલા પત્ર પર પીએમ નરેન્દ્ર મોદીએ કહ્યું – ડરાવવા, ધમકાવવા કોંગ્રેસની જૂની સંસ્કૃતિ
આ પછી આગળનો ફેરફાર 1996માં કરવામાં આવ્યો હતો. 1996માં ખર્ચ મર્યાદા ત્રણ ગણી વધારીને 4.5 લાખ રૂપિયા કરવામાં આવી હતી. 1998ની ચૂંટણીમાં આ મર્યાદા વધારીને 15 લાખ રૂપિયા અને 2004માં 25 લાખ રૂપિયા કરવામાં આવી હતી. ચૂંટણી ખર્ચની મર્યાદામાં આગળનો ફેરફાર 2014માં કરવામાં આવ્યો હતો અને ચૂંટણીમાં ખર્ચવામાં આવેલા નાણાંની રકમ બમણાથી વધુ વધીને 70 લાખ રૂપિયા કરવામાં આવી હતી.
આ પણ વાંચોઃ- અભિનેતા ગોવિંદા એકનાથ શિંદેની શિવસેનામાં જોડાયા, આ સીટ પરથી લડી શકે છે લોકસભા ચૂંટણી
ચૂંટણી પંચ જિલ્લા કક્ષાએ માલના ભાવ નક્કી કરે છે.
જિલ્લા કક્ષાના રાજ્ય ચૂંટણી પંચો ચૂંટણીમાં ખર્ચ માટે ઘણી વસ્તુઓની દર યાદીઓ પ્રકાશિત કરે છે. આ યાદીમાં ઉમેદવારો માટે રહેઠાણ, ટ્રાન્સપોર્ટ સપોર્ટ અને હોર્ડિંગ્સથી માંડીને ટેન્ટ, માળા, ધ્વજ અને રેલીઓ માટેના ભોજનનો સમાવેશ થાય છે. હાલમાં મોટાભાગના જિલ્લાઓએ તેમની વેબસાઈટ પર રેટ લિસ્ટ જાહેર કર્યા નથી. ઉદાહરણ તરીકે, જબલપુરની ચૂંટણીમાં ચા, કોફી અને બિસ્કિટનો ખર્ચ 7 રૂપિયાથી વધુ ન હોઈ શકે, જ્યારે ભોજનની પ્લેટ પર માત્ર 97 રૂપિયાનો ખર્ચ થઈ શકે છે.
રાજકીય પક્ષોના ખર્ચાઓ પણ વધી રહ્યા છે
ચૂંટણીમાં રાજકીય પક્ષોનો ખર્ચ પણ વધી રહ્યો છે. 2019ની ચૂંટણી દરમિયાન 32 રાષ્ટ્રીય અને રાજ્ય પક્ષો દ્વારા સત્તાવાર રીતે ખર્ચવામાં આવેલા કુલ રૂ. 2,994 કરોડમાંથી રૂ. 529 કરોડ ઉમેદવારોને એકસાથે આપવામાં આવ્યા હતા. ADR દ્વારા વિશ્લેષણ દર્શાવે છે કે સાંસદોની પોતાની ઘોષણા અનુસાર, પાંચ રાષ્ટ્રીય પક્ષોના 342 વિજેતા ઉમેદવારોને કુલ રૂ. 75.6 કરોડ મળ્યા હતા. 2009માં છ રાષ્ટ્રીય પક્ષોના 388 સાંસદોએ કુલ રૂ. 14.2 કરોડ મેળવ્યા હોવાનો અહેવાલ આપ્યો હતો.
