ભારતમાં કટોકટી લાગુ કર્યા બાદ ઇન્દિરા ગાંધીનું શું થયું? કારણો અને અસરો વિશે જાણો

કટોકટી લાદવાના મુખ્ય કારણો (Causes for Imposing Emergency)

ઇન્દિરા ગાંધીએ કટોકટી લાદવા માટે ‘આંતરિક અશાંતિ’ અને દેશની સુરક્ષા માટેના જોખમને કારણભૂત ગણાવ્યું હતું, પરંતુ તેના પાછળ ઘણા રાજકીય અને સામાજિક પરિબળો જવાબદાર હતા.

રાજકીય અસ્થિરતા અને વિરોધ પ્રદર્શનો

1970 ના દાયકાની શરૂઆતમાં, ભારતમાં રાજકીય અસંતોષ વધી રહ્યો હતો. જયપ્રકાશ નારાયણ (JP) ના નેતૃત્વ હેઠળ ‘સંપૂર્ણ ક્રાંતિ’ આંદોલને ગુજરાત અને બિહારમાં સરકાર વિરોધી વિરોધ પ્રદર્શનોને વેગ આપ્યો હતો. આ આંદોલનો મોંઘવારી, ભ્રષ્ટાચાર અને બેરોજગારી જેવા મુદ્દાઓ પર કેન્દ્રિત હતા અને સરકાર પર ભારે દબાણ લાવી રહ્યા હતા.

અલાહાબાદ હાઈકોર્ટનો ચુકાદો

12 જૂન, 1975 ના રોજ, અલાહાબાદ હાઈકોર્ટે ઇન્દિરા ગાંધીની 1971 ની લોકસભા ચૂંટણીને ગેરકાયદેસર ઠેરવી હતી. રાજ નારાયણ દ્વારા દાખલ કરવામાં આવેલી અરજી પર આ ચુકાદો આવ્યો હતો, જેમાં ચૂંટણીમાં ગેરરીતિઓનો આરોપ મૂકવામાં આવ્યો હતો. આ ચુકાદાથી ઇન્દિરા ગાંધીનું વડાપ્રધાન પદ જોખમમાં મુકાયું હતું અને તેમને રાજીનામું આપવાની માંગણીઓ તેજ બની હતી.

નક્સલવાદી ચળવળ અને રેલવે હડતાળ

દેશના કેટલાક ભાગોમાં નક્સલવાદી ચળવળ સક્રિય હતી, જેણે કાયદો અને વ્યવસ્થાની સ્થિતિ અંગે ચિંતાઓ ઊભી કરી હતી. 1974 માં, ભારતીય રેલવેની એક મોટી હડતાળ થઈ હતી, જેણે દેશની અર્થવ્યવસ્થાને ગંભીર અસર કરી હતી. સરકારે આ હડતાળને સખત રીતે દબાવી દીધી હતી.

આર્થિક પડકારો

1970 ના દાયકામાં ભારત મોંઘવારી, બેરોજગારી અને ઓદ્યોગિક મંદી જેવા ગંભીર આર્થિક પડકારોનો સામનો કરી રહ્યું હતું. જે પણ આંતરિક કટોકટી માટે એક મહત્વનું કારણ માનવામાં આવે છે.

કટોકટી દરમિયાન શું થયું? જાણો મુખ્ય ઘટનાઓ (Key Events and Measures During Emergency)

કટોકટીના 21 મહિનાના સમયગાળા દરમિયાન, સરકારે અસાધારણ પગલાં લીધા, જેણે ભારતીય લોકશાહીના સ્વરૂપને બદલી નાખ્યું. કટોકટીના એ દિવસોમાં દેશમાં ઘણી અસાધારણ ઘટનાઓ ઘટી.

નાગરિક સ્વતંત્રતાઓનું સસ્પેન્શન

મૂળભૂત અધિકારો (Fundamental Rights) સ્થગિત કરવામાં આવ્યા, જેમાં ભાષણ અને અભિવ્યક્તિની સ્વતંત્રતા (Freedom of Speech and Expression) અને શાંતિપૂર્ણ વિરોધ કરવાનો અધિકાર (Right to Peaceful Assembly) શામેલ હતા.

પ્રેસ સેન્સરશિપ (Press Censorship)

તમામ સમાચારપત્રો અને મીડિયા આઉટલેટ્સ પર કડક સેન્સરશિપ લાદવામાં આવી હતી. સરકારની મંજૂરી વિના કોઈ પણ સમાચાર કે લેખ પ્રકાશિત કરી શકાતો ન હતો. ઘણા પત્રકારો અને સંપાદકોને જેલમાં ધકેલી દેવામાં આવ્યા હતા.

વ્યાપક ધરપકડો (Widespread arrests)

વિરોધ પક્ષના નેતા જયપ્રકાશ નારાયણ, મોરારજી દેસાઈ, અટલ બિહારી વાજપેયી, લાલકૃષ્ણ અડવાણી સહિત હજારો રાજકીય વિરોધીઓ, સામાજિક કાર્યકરો અને પત્રકારોની ધરપકડ કરવામાં આવી હતી.

બંધારણીય સુધારા (Constitutional Amendments)

42મો બંધારણીય સુધારો (42nd Constitutional Amendment Act) પસાર કરવામાં આવ્યો, જેને ‘મીની-બંધારણ’ તરીકે પણ ઓળખવામાં આવે છે. આ સુધારા દ્વારા લોકસભાનો કાર્યકાળ 5 થી 6 વર્ષ સુધી લંબાવવામાં આવ્યો, ન્યાયપાલિકાની સત્તાઓ ઘટાડવામાં આવી અને મૂળભૂત ફરજો ઉમેરવામાં આવી.

ફરજિયાત નસબંધી અભિયાન (Compulsory Sterilization Campaign)

સંજય ગાંધીના નેતૃત્વ હેઠળ વસ્તી નિયંત્રણ માટે ફરજિયાત નસબંધી અભિયાન ચલાવવામાં આવ્યું, જેનાથી મોટા પાયે માનવ અધિકાર ભંગ અને લોકોમાં ભય પેદા થયો.

અમુક હકારાત્મક પાસાં (Debatable Positives)

કટોકટીને લીધે અમુક હકારાત્મક સુધાર થયાનો દાવો કરાયો. જેમાં કાયદો અને વ્યવસ્થામાં સુધારો થયો. સરકારી કચેરીઓમાં કાર્યક્ષમતા વધી હોવાનો દાવો કરવામાં આવ્યો. કાળાબજાર અને સંગ્રહખોરી પર અંકુશ આવ્યો. જોકે, આ ‘હકારાત્મક’ પાસાં સ્વતંત્રતાના ભોગે આવ્યા હતા.

સમાજ અને સંસ્થાઓ પર અસર (Impact on Society and Institutions)

કટોકટીની ભારતીય સમાજ અને તેની લોકશાહી સંસ્થાઓ પર ઊંડી અને દૂરગામી અસરો પડી.

લોકશાહી મૂલ્યોનું પતન: લોકશાહીના મૂળભૂત સિદ્ધાંતો, જેમ કે મુક્ત ભાષણ, વિરોધ કરવાનો અધિકાર અને પ્રેસની સ્વતંત્રતા, ગંભીર રીતે દબાવવામાં આવ્યા.

ભયનું વાતાવરણ: લોકોમાં, ખાસ કરીને સરકારી અધિકારીઓમાં, ભયનું વાતાવરણ પ્રવર્તતું હતું.

ન્યાયપાલિકા પર અસર: ન્યાયપાલિકાની સ્વતંત્રતા પર હુમલો કરવામાં આવ્યો, અને કેટલાક ચુકાદાઓ સરકારની તરફેણમાં હતા.

રાજકીય જાગૃતિ: કટોકટીએ લોકોને લોકશાહી અને તેમના અધિકારોનું મહત્વ સમજાવ્યું, જેના કારણે કટોકટી પછી લોકશાહી પુનઃસ્થાપિત કરવા માટે મજબૂત આંદોલન થયું.

કટોકટીનો અંત અને પરિણામો (End of Emergency and Aftermath)

• સમાપ્તિ: 18 જાન્યુઆરી, 1977 ના રોજ, ઇન્દિરા ગાંધીએ અચાનક કટોકટી સમાપ્ત કરવાની અને સામાન્ય ચૂંટણીઓ યોજવાની જાહેરાત કરી.
• ઇન્દિરા ગાંધીનું શું થયું: માર્ચ 1977 માં યોજાયેલી લોકસભા ચૂંટણીઓમાં, જનતા પાર્ટી (વિવિધ વિરોધ પક્ષોનું ગઠબંધન) એ ઇન્દિરા ગાંધીની કોંગ્રેસ પાર્ટીને કારમી હાર આપી. ઇન્દિરા ગાંધી પોતે પણ રાયબરેલીથી હારી ગયા.
• નવી સરકાર: મોરારજી દેસાઈના નેતૃત્વ હેઠળ જનતા પાર્ટીની સરકાર બની, જેણે લોકશાહી સંસ્થાઓને પુનઃસ્થાપિત કરવા માટે પગલાં લીધા.
• શાહ કમિશન: જનતા પાર્ટી સરકારે કટોકટી દરમિયાન થયેલી ગેરરીતિઓની તપાસ માટે શાહ કમિશન (Shah Commission) ની રચના કરી, જેણે ઘણા ચોંકાવનારા ખુલાસા કર્યા.

ભારતની કટોકટી સમજાવતા મહત્વના સાત પુસ્તકો

ભારતની કટોકટીનો સમયગાળો ભારતીય ઇતિહાસનો એક અંધકારમય અધ્યાય હતો, પરંતુ તે લોકશાહીની શક્તિ અને નાગરિકોના અધિકારોના મહત્વની એક મહત્વપૂર્ણ શીખ પણ હતો. 50 વર્ષ પછી પણ, આ ઘટના લોકશાહી મૂલ્યોના રક્ષણ અને સત્તાના દુરૂપયોગ સામે જાગૃત રહેવાની આવશ્યકતા યાદ અપાવે છે. તે ભવિષ્યની પેઢીઓ માટે એક ચેતવણી સમાન છે કે સ્વતંત્રતા અને લોકશાહી ક્યારેય સ્વયંસિદ્ધ નથી, તેને સતત રક્ષણ અને જાગૃતિની જરૂર છે.