ઉત્તર ભારત જળપ્રલય ચેતવણી અને સબક : તૈયાર રહેવાનો સમય

ભારે વરસાદનું કારણ શું છે?

ત્રણ મુખ્ય પરિબળો ઉત્તર ભારત પ્રદેશ અને હિમાલયમાં આવા ભારે વરસાદનું કારણ બની શકે છે. પ્રથમ, નીચલા હવાના સ્તરોમાં પશ્ચિમી પવનો સાથે સક્રિય ચોમાસું, જે બંગાળની ખાડી અથવા અરબી સમુદ્રમાંથી પ્રદેશમાં ભેજ લાવે છે. બીજું, મધ્ય-અક્ષાંશ ચાટ દ્વારા પૂર્વ તરફ આગળ વધતા વાતાવરણના ઉપલા સ્તરોમાં બાહ્ય પ્રવાહના સ્વરૂપમાં મોટા પાયે વાતાવરણીય દબાણ. આ ભેજના પ્રવાહને હિમાલય તરફ પણ દિશામાન કરી શકે છે. ત્રીજું, હિમાલયના ઢોળાવવાળા ભૂપ્રદેશ સાથે જોડાયેલા ટોપોગ્રાફિક ઉત્થાનને કારણે ઊંડુ સંવહન.

આ તમામ ઘટકો ગયા સપ્તાહના અંતે હાજર હતા. સિનોપ્ટિક સ્થિતિ ભારે વરસાદ માટે અનુકૂળ હતી. ચોમાસું સક્રિય હતું અને મજબૂત ભેજવાળા પૂર્વીય પવનો આ પ્રદેશમાં પ્રવેશતા હતા અને વાતાવરણના ઉપરના સ્તરોમાં પૂર્વ તરફ આગળ વધ્યા મધ્ય-અક્ષાંશ ચાટ સાથે. ઉત્તર અરબી સમુદ્રમાંથી પણ ભેજ દાખલ થયો હતો. 2013માં ઉત્તરાખંડનું પૂર આવી જ સિનોપ્ટિક પરિસ્થિતિઓને કારણે થયું હતું. બીજું સારું ઉદાહરણ પાકિસ્તાનમાં 2010નું પૂર પણ છે.

આબોહવા પરિવર્તનની સંભવિત ભૂમિકાની ચર્ચા કરતા પહેલા, આપણે આ પ્રદેશમાં ચોમાસાના વરસાદની મૂળભૂત લાક્ષણિકતાઓને સમજવાની જરૂર છે. આપણે જાણીએ છીએ કે, વર્ષના દર 365 દિવસે વરસાદ પડતો નથી. જ્યારે એક દિવસ વરસાદ પડે છે, એટલે દર 24 કલાકે વરસાદ પડતો નથી. ચોમાસાની ઋતુમાં સમય સમયે કલાક-કલાક વરસાદ પડે છે? આ પ્રદેશમાં, તમામ મોસમી વરસાદ (આશરે 80-100 સે.મી.) 130-150 કલાકમાં પડી રહ્યો છે – મોસમનો એક નાનો ભાગ. મોસમી વરસાદનો અડધો ભાગ (40-50 સે.મી.) માત્ર 30-40 કલાકમાં પડે છે. આ પ્રદેશમાં મોસમના બીજા ભાગમાં હળવાથી મધ્યમ વરસાદ પડે છે. આ પેટર્ન સૂચવે છે કે, ભારે વરસાદનો સમયગાળો મોસમી કુલમાં ફાળો આપે છે. જ્યારે ભારે વરસાદ પડે છે, ત્યારે મોટાભાગના વરસાદી પાણી વહી જાય છે, ખાસ કરીને જ્યારે જમીન ભીની હોય.

તાજેતરના અભ્યાસો સૂચવે છે કે, દેશના ઘણા ભાગોમાં, ખાસ કરીને મધ્ય ભારતમાં ભારે વરસાદ સતત વધી રહ્યો છે. આ પ્રદેશમાં ભારે વરસાદની ઘટનાઓ (24 કલાકમાં 15 સે.મી.થી વધુ) ત્રણ ગણી થઈ ગઈ છે. મધ્ય ભારતમાં પણ વરસાદનો સમયગાળો ત્રણ ગણો વધી ગયો છે. અવલોકનો એ પણ દર્શાવે છે કે, ચોમાસા દરમિયાન, કુલ વરસાદી દિવસો અને વરસાદના કલાકોની સંખ્યામાં ઘટાડો થાય છે. આ દર્શાવે છે કે, જ્યારે વરસાદ પડે છે, ત્યારે તે ખૂબ જ ભારે વરસાદ પડે છે. હિમાલયનો પ્રદેશ, તેની જટિલ ટોપોગ્રાફી અને વૈવિધ્યસભર હવામાન પેટર્ન સાથે, ભારે વરસાદની ઘટનાઓ માટે સંવેદનશીલ છે. તાજેતરનો અભ્યાસ દર્શાવે છે કે, પ્રદેશના 65 ટકા વિસ્તારોમાં દૈનિક ભારે વરસાદની આવૃત્તિમાં સકારાત્મક વલણ છે.

ઉત્તરાખંડમાં 2013માં આવેલા પૂર પરના અન્ય એક અભ્યાસમાં આ વિસ્તારની ઓળખ એવા પ્રદેશ તરીકે કરી જ્યાં ઊંડા, તીવ્ર સંવર્ધક વાદળો બનાવવાની સૌથી વધારે સંભાવના છે. આવા ઊંડા સંવહનની ઘટનાઓ સમયાંતરે વધી છે. આ માટે ક્લાઈમેટ ચેન્જને એક મુખ્ય કારણ માનવામાં આવે છે. ગરમ તાપમાન બાષ્પીભવનમાં વધારો કરે છે, પરિણામે વાતાવરણમાં વધુ ભેજ થાય છે. જ્યારે હવામાન પ્રણાલીઓ પ્રદેશની વિશિષ્ટ ભૂગોળ સાથે સુસંગત હોય ત્યારે આ વધારાનો ભેજ ભારે વરસાદનું કારણ બને છે. જમીનના ઉપયોગ અને જમીનના આવરણમાં થતા ફેરફારોને કારણે ચોમાસાના વરસાદમાં વધારો થઈ રહ્યો છે, ખાસ કરીને તેની તીવ્રતામાં. આબોહવા પરિવર્તન માટે IPCCના દૃશ્યો સૂચવે છે કે, આ વલણો ચાલુ રહેશે. ભવિષ્યમાં એક-દિવસીય પૂરની ઘટનાઓની તુલનાએ બહુ-દિવસીય પૂરની ઘટનાઓ ઝડપથી વધવાનો અંદાજ છે – આના ગંભીર પરિણામો આવી શકે છે.

આપણે જાણીએ છીએ કે, આર્કટિક ગરમ થઈ રહ્યો છે અને માનવ પ્રભાવને કારણે દરિયાઈ બરફ પીગળી રહ્યો છે. મધ્ય-અક્ષાંશ પરિભ્રમણ દ્વારા ચોમાસાની આબોહવા પર આર્ક્ટિક વોર્મિંગના પ્રભાવના વધતા પુરાવા છે. અવલોકનો અને મોડેલો સૂચવે છે કે, આર્કટિક વોર્મિંગને કારણે, બંધ કરાયેલા ઉચ્ચ અને ઊંડા મધ્ય-અક્ષાંશ ખડકો (જેમ કે છેલ્લા સપ્તાહના અંતે) ની ઘટનાની આવૃત્તિમાં વધારો થવાની સંભાવના છે.

ચોમાસાની ઋતુ દરમિયાન ગયા અઠવાડીએ ઉત્તર ભારતમાં થયેલા ભારે વરસાદ જેવી ઘટનાઓ ભારતમાં ગમે ત્યાં થઈ શકે છે. પૂરની ઘટનાઓ ઘટાડવા માટે, આપણે બહુ-આયામી અભિગમની જરૂર છે, જેમાં સક્રિય ઉપાય અને પ્રતિક્રિયાત્મક રણનીતિ બંનેનો સમાવેશ થાય છે. તેમાં નીચેનાનો સમાવેશ થઈ શકે છે:

પ્રથમ, એક મજબૂત પ્રારંભિક ચેતવણી પ્રણાલી, જે લોકોને ભારે વરસાદ અને સંભવિત પૂર અંગે પહેલાથી સચોટ ચેતવણી આપી શકે છે. આ સિસ્ટમમાં ડોપ્લર વેધર રડાર (DWR) અને ઉચ્ચ રિઝોલ્યુશન ન્યુમેરિકલ વેધર પ્રિડિક્શન મોડલ સહિત હવામાનશાસ્ત્રીય અવલોકનોનો સમાવેશ થઈ શકે છે. AI/ML જેવી અદ્યતન પદ્ધતિઓનો ઉપયોગ DWR અને મોડલ આગાહી ડેટાનું અર્થઘટન કરવા માટે થઈ શકે છે.

બીજુ, વરસાદની પેટર્ન, નદીનું સ્તર અને અદ્યતન પૂર ચેતવણી પ્રણાલીનું સતત નિરીક્ષણ.

ત્રીજુ, પૂરના જોખમના નકશા કે જે નબળાઈનું મૂલ્યાંકન કરવા, ઉચ્ચ જોખમવાળા વિસ્તારોને ઓળખવા અને લક્ષિત પગલાં લેવા માટે ટોપોગ્રાફી, ઐતિહાસિક પૂરના ડેટા અને હાઇડ્રોલોજિકલ મોડેલિંગ જેવા પરિબળોને ધ્યાનમાં લેવાનું.

ચોથું, પાણીનો ભરાવો અટકાવવા માટે ડ્રેનેજ સિસ્ટમ્સ અને ચેનલો જેવી આબોહવા-સ્થિતિસ્થાપક માળખામાં સુધારો અને જાળવણી કરવી.

પાંચમું, જમીન ઉપયોગ આયોજન અને ઝોનિંગ નિયમોનું યોગ્ય અમલીકરણ. ઉદાહરણ તરીકે, અચાનક પૂરની સંભાવના ધરાવતા વિસ્તારોને બિન-રહેણાંક અથવા પ્રતિબંધિત વિસ્તારો તરીકે નિયુક્ત કરી શકાય છે.

છઠ્ઠું, જંગલો અને વેટલેન્ડ્સ જેવી કુદરતી ઇકોસિસ્ટમનું રક્ષણ અને પુનઃસંગ્રહ. વનસ્પતિ કુદરતી બફર તરીકે કામ કરે છે, વરસાદને શોષી લે છે અને વહેણ ઘટાડે છે.

સાત, જાગરૂકતા ઝુંબેશ લોકોને પૂર દરમિયાન યોગ્ય પગલાં લેવા માટે પ્રભાવિત કરી શકે છે, જેમાં ખાલી કરાવવાની વ્યવસ્થા કરવી, પ્રાથમિક સારવાર પૂરી પાડવી અને વિશ્વસનીય સ્ત્રોતોમાંથી માહિતી મેળવવાનો સમાવેશ થાય છે.

આ પણ વાંચો – જુલાઈમાં ભારે વરસાદની ઘટનાઓ: કેટલી અસામાન્ય છે, તેનું કારણ શું છે?

અતિવૃષ્ટિના વધતા જોખમને ઓળખીને અને સક્રિય પગલાં અમલમાં મૂકીને, ભારત ભારે હવામાનની ઘટનાઓ સામે તેની સ્થિતિસ્થાપકતામાં સુધારો કરી શકે છે.

લેખક MoES પ્રતિષ્ઠિત વૈજ્ઞાનિક અને પૃથ્વી વિજ્ઞાન મંત્રાલયના પૂર્વ સચિવ છે

Disclaimer : આ આર્ટિકલ ઇન્ડિયન એક્સપ્રેસ પરથી અનુવાદીત, મૂળ આર્ટિકલ વાંચવા માટે અહીં ક્લિક કરો