અમિતાભ સિન્હા : Luna 25 mission failed | રશિયન અવકાશ એજન્સી રોસકોસ્મોસે રવિવારે જણાવ્યું હતું કે, ચંદ્ર પર અવકાશયાન ઉતારવાનો આધુનિક રશિયાનો પહેલો પ્રયાસ લુના-25, ચંદ્રની સપાટી પર અવકાશયાન ક્રેશ થતાં નિષ્ફળતામાં સમાપ્ત થયો છે. આ નિષ્ફળતા ફરી એકવાર ચંદ્ર પર અવકાશયાનના સોફ્ટ-લેન્ડિંગ સાથે સંકળાયેલા જોખમોને પ્રકાશિત કરે છે.
ભલે 20 થી વધુ સફળ લેન્ડીંગ કરવામાં આવ્યાં છે, જેમાં છ વખત મનુષ્યોનો સમાવેશ પણ કરવામાં આવ્યો છે, તેમ છતાં સ્પષ્ટપણે ટેક્નોલોજીમાં હજી સુધી નિપુણતા પ્રાપ્ત થઈ નથી. આશ્ચર્યજનક રીતે, છેલ્લા 10 વર્ષમાં ત્રણ ચીની લેન્ડીંગને છોડીને, ચંદ્રમા પર તમામ સફળ લેન્ડીંગ 1966 અને 1976 ની વચ્ચે, છેલ્લા 10 વર્ષમાં થઈ છે.
15 મિનિટ પડકારજનક
2019માં ચંદ્રયાન-2 મિશન પહેલા, ભારતીય અવકાશ સંશોધન સંસ્થા (ISRO)ના તત્કાલિન અધ્યક્ષ કે સિવને લેન્ડીંગના અંતિમ તબક્કાને “આતંકની 15 મિનિટ” ગણાવ્યો હતો. આ ટિપ્પણી ચંદ્રની ભ્રમણકક્ષાથી ચંદ્રની સપાટી પર ઉતરવામાં સામેલ જટિલતાના સારને દર્શાવે છે. બિલકુલ સ્પષ્ટ રીતે, આ ચંદ્ર મિશનનો સૌથી મુશ્કેલ સમય અને ભાગ છે.
રશિયન લુના 25 મિશન નિષ્ફળ
પાછલા ચાર વર્ષોમાં, ચાર દેશોની સરકારી અને ખાનગી અવકાશ એજન્સીઓ – ભારત, ઇઝરાયેલ, જાપાન અને હવે રશિયા – ચંદ્ર પર તેમના અવકાશયાનને લેન્ડ કરવાનો પ્રયાસ કર્યો છે, પરંતુ નિષ્ફળ ગયો છે. આમાંના દરેક મિશનને અંતિમ તબક્કામાં – લેન્ડીંગ પ્રક્રિયા દરમિયાન – સમસ્યાઓનો સામનો કરવો પડ્યો હતો અને ચંદ્રની સપાટી પર તૂટી પડ્યું હતું.
લુના 25 આખરી ક્ષણોમાં સ્પીડ ન મેળવી શક્યું
લુના-25ની નિષ્ફળતાની ચોક્કસ સમસ્યા હજુ સુધી જાણી શકાઈ નથી, જોકે રોસકોસમોસના નિવેદનમાં કહેવામાં આવ્યું છે કે, પ્રી-લેન્ડિંગ ભ્રમણકક્ષા દરમિયાન અવકાશયાનની સ્પીડમાં જે ફેરફાર અનુભવાયો હતો, તે જે હોવો જોઈએ તેનાથી અલગ હતો. અન્ય ત્રણના કિસ્સામાં – ISROનું ચંદ્રયાન-2, ઇઝરાયેલનું બેરેશીટ અને જાપાનનું Hakuto-R – વિવિધ ખામીઓમાં પરિણામે ઇચ્છિત સ્તરની સ્પીડ પ્રાપ્ત થઈ શકી નથી.
એકમાત્ર અપવાદ ચીન છે, જેણે 2013 માં તેના પ્રથમ પ્રયાસમાં જ ચાંગે-3 સાથે સફળ લેન્ડિંગ કર્યું હતું. તેણે 2019 માં Chang’e-4 અને 2020માં Chang’e-5 સાથે નમૂના રિટર્ન મિશન સાથે આ સિદ્ધિનું પુનરાવર્તન કર્યું છે.
જે દેશોએ પ્રયાસ કર્યો છે અને નિષ્ફળ ગયા છે, તેમાં ભારત એકમાત્ર એવો દેશ છે, જે પહેલાથી જ બીજો પ્રયાસ કરવાની પ્રક્રિયામાં છે. તેની અગાઉની નિષ્ફળતામાંથી શીખીને, તેણે ચંદ્રયાન-3માં અનેક સલામતી સુવિધાઓનો સમાવેશ કર્યો છે, અને સફળ થાય તે માટે તમામ સ્તરો ઉમેર્યા છે, જેથી જો કોઈ ચોક્કસ સુવિધામાં સમસ્યા ઊભી થાય, તો કંઈક બીજું કામ કરશે. એટલે કે પ્લાન એ સાથે પ્લાન બી તૈયાર રાખ્યો છે.
પહેલાની લેન્ડીંગ
એ વિચિત્ર લાગે છે કે, ટેક્નોલોજી ક્ષમતા કે જે અડધી સદી પહેલા અસંખ્ય પ્રસંગોએ દર્શાવવામાં આવી હતી તે આજે પણ કેટલીક અદ્યતન અવકાશ એજન્સીઓને પરેશાન કરી રહી છે. જો કે, લેન્ડિંગ ટેકનિક હજુ પણ માસ્ટર થવાથી દૂર છે. આ તે સમયે અત્યંત ઉચ્ચ નિષ્ફળતા દરના પુરાવા મળે છે.
1963 અને 1976 વચ્ચેના 42 લેન્ડિંગ પ્રયાસોમાંથી માત્ર 21 જ સફળ રહ્યા હતા, જે માત્ર 50 ટકાનો સફળતાનો પુરાવો આપે છે. તે સમયે ચંદ્ર પર જવાની પ્રેરણાઓ ખૂબ જ અલગ હતી. તે મુખ્યત્વે શીત યુદ્ધની દુશ્મનાવટ અને ભૌગોલિક રાજકીય લાભ મેળવવાની ઇચ્છા હતી, જેણે યુનાઇટેડ સ્ટેટ્સ અને તત્કાલીન યુએસએસઆરને આ ચંદ્ર મિશન મોકલવા માટે પ્રોત્સાહિત કર્યા. તેઓ ખતરનાક, અત્યંત ખર્ચાળ અને ઊર્જા બિનકાર્યક્ષમ હતા. પરંતુ તેમાંના કેટલાક એવા પરાક્રમો હાંસલ કરીને સફળ પણ થયા છે, જે માત્ર થોડા વર્ષો પહેલા વિજ્ઞાન સાહિત્યના ક્ષેત્રમાં નોંધાયા છે.
ચંદ્રયાન-1 પાછળના મુખ્ય લોકોમાંના એક મયલાસ્વામી અન્નાદુરાઈએ કહ્યું તેમ, તે ચંદ્ર મિશન મોકલવામાં, જે પ્રકારનું જોખમ લેવામાં આવ્યું હતું, તે હવે સંપૂર્ણપણે અસ્વીકાર્ય હશે. હવે તે મિશન પરના ખર્ચને પણ વાજબી ઠેરવી શકાય નહીં.
આ ઉપરાંત, ચંદ્ર મિશનના વર્તમાન રાઉન્ડ માટે ઉપયોગમાં લેવાતી તકનીકો ખૂબ જ અલગ છે. તે સલામત, સસ્તી અને વધુ બળતણ કાર્યક્ષમ છે. પરંતુ આનો અર્થ એ પણ છે કે, 1960 અને 1970 ના દાયકામાં ઉપયોગમાં લેવાતા સાધનો સાથે તેમની તુલના કરી શકાતી નથી અને જેનું હજુ પણ પરીક્ષણ કરવામાં આવી રહ્યું છે. આ કારણે જ યુનાઇટેડ સ્ટેટ્સ, જેણે ચંદ્ર પર છ ક્રૂ મિશન લેન્ડ કર્યા હતા, તેણે ચંદ્ર મિશનના વર્તમાન રાઉન્ડમાં ઓર્બિટર મોકલીને લગભગ શૂન્યથી શરૂઆત કરી છે. તેના આર્ટેમિસ પ્રોગ્રામ સાથે પણ, તે માણસોને મોકલીને શરૂ થયું નથી. ક્રૂ મિશન ફક્ત આર્ટેમિસ-3 મિશન પર જ જશે.
આ પણ વાંચો – Chandrayaan 3| ચંદ્રયાન 3 અંતિમ ડિબૂસ્ટિંગ : હવે વિક્રમ લેન્ડર ચંદ્રથી 23 કિમી જ દૂર, મોકલી અદ્ભુત તસવીરો
લુના મિશનનું ભવિષ્ય
લુના -25 એ માત્ર ચંદ્રમાં રશિયન રસની પુનઃશરૂઆત હતી. ચંદ્ર પર પહોંચવા માટે 50 વર્ષ પહેલાં તત્કાલીન સોવિયેત યુનિયન દ્વારા ઉપયોગમાં લેવાતી લુના શ્રેણીની ચાલુતાને પ્રતિબિંબિત કરવા માટે તેનું નામ આપવામાં આવ્યું હતું. લુના-24, 1976 માં લોન્ચ કરવામાં આવ્યું હતું, તે ચંદ્રની સપાટી પર ઉતરાણ કરનાર છેલ્લું અવકાશયાન હતું, તે પહેલાં ચંદ્ર મિશન અચાનક અટકી ગયા હતા અને લગભગ બે દાયકાઓ સુધી સ્થગિત કરવામાં આવ્યા હતા.
રશિયાએ પહેલેથી જ જાહેરાત કરી છે કે, લુના -25 પછી વધુ ચંદ્ર મિશન કરવામાં આવશે. આ દાયકા માટે લુના શ્રેણીમાં ઓછામાં ઓછા ત્રણ વધુ આયોજન કરવામાં આવ્યા છે.
