અર્જુન સેનગુપ્તા
સંસદ ભવનની સુરક્ષાની જવાબદારી CISF (સેન્ટ્રલ ઇન્ડસ્ટ્રિયલ સિક્યુરિટી ફોર્સ) ને સોંપવામાં આવી છે. પહેલા સુરક્ષાની જવાબદારી દિલ્હી પોલીસના ખભા પર હતી. કેન્દ્રીય ગૃહ મંત્રાલયે CISF ને કાર્યભાર સંભાળવા જણાવ્યું છે. CISF તેની સુરક્ષા અને અગ્નિશામક પાંખો તૈનાત કરતા પહેલા પરિસરનો સર્વે કરશે.
સંસદ ભવનની સુરક્ષામાં ક્ષતિની ઘટનાના એક સપ્તાહ બાદ આ પગલું લેવામાં આવ્યું છે. 13 ડિસેમ્બરે, બે વ્યક્તિઓ પ્રેક્ષક ગેલેરીમાંથી લોકસભાની ચેમ્બરમાં કૂદી પડ્યા હતા અને પીળા ધુમાડાથી ભરેલું ડબલું ખોલ્યું હતું. ચાલો જાણીએ, સીઆઈએસએફમાં શું ખાસ છે, જે સુરક્ષાનું સંચાલન કરે છે, તેની સ્થાપના ક્યારે અને શા માટે કરવામાં આવી હતી?
1969 માં ભયાનક આગ બાદ CISF અસ્તિત્વમાં આવ્યું હતું
જૂન 1964 માં રાંચીમાં હેવી એન્જિનિયરિંગ કોર્પોરેશનના પ્લાન્ટમાં આગ લાગી હતી. આ આગની ભયાનક ઘટના હતી. આ મામલાની તપાસ માટે જસ્ટિસ મુખર્જી કમિશનની રચના કરવામાં આવી હતી. કમિશને ઔદ્યોગિક સુરક્ષા દળની સ્થાપના કરવાની ભલામણ કરી હતી. આમ સીઆઈએસએફની સ્થાપના 10 માર્ચ, 1969 ના રોજ સંસદના એક અધિનિયમ દ્વારા કરવામાં આવી હતી.
પહેલા તે માત્ર સરકારી ઉદ્યોગોને સુરક્ષા પૂરી પાડતી હતી, પરંતુ હવે…
નામ સૂચવે છે તેમ, CISF ની રચના ઔદ્યોગિક ઉપક્રમોની વધુ સારી સુરક્ષા માટે કરવામાં આવી હતી. તે પ્રથમ નવેમ્બર 1, 1969 ના રોજ ટ્રોમ્બે, મહારાષ્ટ્ર ખાતે ભારતના ખાતર નિગમના ઉત્પાદન પ્લાન્ટને સુરક્ષિત કરવા માટે તૈનાત કરવામાં આવ્યું હતું. શરૂઆતમાં તેનો કાર્યક્ષેત્ર સરકાર હસ્તકના ઉદ્યોગોની સુરક્ષા પૂરતો મર્યાદિત હતો. પરંતુ 2009 માં સંયુક્ત સાહસો અને ખાનગી સાહસોમાં પણ તેનો સમાવેશ કરવા માટે તેનો વિસ્તાર કરવામાં આવ્યો હતો. તે ખાનગી ક્ષેત્રને કન્સલ્ટન્સી સેવાઓ પણ પૂરી પાડે છે.
CISF એ સાત કેન્દ્રીય સશસ્ત્ર પોલીસ દળોમાંથી એક છે
તે ગૃહ મંત્રાલય હેઠળના સાત કેન્દ્રીય સશસ્ત્ર પોલીસ દળો (CAPF) માંથી એક છે. અન્ય છમાં બોર્ડર સિક્યુરિટી ફોર્સ, ઈન્ડો-તિબેટિયન બોર્ડર પોલીસ, સશસ્ત્ર સીમા બળ, આસામ રાઈફલ્સ, નેશનલ સિક્યુરિટી ગાર્ડ અને સેન્ટ્રલ રિઝર્વ પોલીસ ફોર્સનો સમાવેશ થાય છે.
CISF ની પોતાની ફાયર વિંગ છે
CISF ની ‘સુરક્ષા’માં આગ સુરક્ષાનો પણ સમાવેશ થાય છે, કારણ કે તે આગની મોટી ઘટના પછી સ્થાપિત કરવામાં આવી હતી. 16 એપ્રિલ, 1970 ના રોજ FACT, કોચીનમાં 53 કર્મચારીઓની સંખ્યા સાથે પ્રથમ ફાયર વિંગ યુનિટને સામેલ કરવામાં આવ્યું હતું.
આખરે 1991 માં દળની અંદર એક અલગ ફાયર સર્વિસ કેડરની સ્થાપના કરવામાં આવી હતી, જે તેને આજે ભારતનું સૌથી મોટું અને શ્રેષ્ઠ પ્રશિક્ષિત અને સજ્જ અગ્નિશમન દળ બનાવે છે. CAPF માં, ફક્ત CISF પાસે જ તેનું આગવું દળ છે.
સમય જતાં ભૂમિકામાં વધારો
CISF છેલ્લાં કેટલાંક વર્ષોમાં મજબૂતાઈમાં મોટા પાયે વિકસ્યું છે. આમાં કારખાનાઓ અને ઔદ્યોગિક જગ્યાઓની સુરક્ષા કરતાં ઘણું બધું સામેલ છે. આજે આ દળ દેશભરમાં 350 થી વધુ સ્થળોએ પરમાણુ ઉર્જા અને અવકાશ સંસ્થાઓ, દરિયાઈ બંદરો, સ્ટીલ પ્લાન્ટ્સ, કોલ ફિલ્ડ્સ, હાઈડ્રો અને થર્મલ પાવર પ્લાન્ટ્સ, સંરક્ષણ ઉત્પાદન એકમો, ખાતરો અને રસાયણો જેવા વિવિધ ક્ષેત્રોમાં તૈનાત છે.
આ સિવાય સીઆઈએસએફ આરબીઆઈની નોટ-પ્રિન્ટિંગ ટંકશાળ, તાજમહેલ જેવા હેરિટેજ સ્મારકો, 60 થી વધુ એરપોર્ટ, દિલ્હી મેટ્રો અને અન્ય મહત્વપૂર્ણ સરકારી ઈમારતોની પણ સુરક્ષા કરે છે. એ નોંધવું પણ યોગ્ય છે કે, CISF એક વળતર આપનાર દળ છે. આનો અર્થ એ છે કે CISF તેના ગ્રાહક બિલના રૂમમાં આપેલી સેવા માટે નાણાં વસૂલ કરે છે.
CISF સામાન્ય લોકોમાં સૌથી વધુ દેખાતું બળ છે
CISF સૌથી સાર્વજનિક ઇન્ટરફેસ સાથે CAPF છે. આમ CISF કર્મચારીઓ માત્ર ઉચ્ચ પ્રશિક્ષિત અને સક્ષમ હોવા જરૂરી નથી. ઊલટાનું, તેઓએ લોકોની વિશાળ ભીડ સાથે વ્યવહાર કરવાની કુશળતા પણ વિકસાવવી પડે છે.
હવે CISF VIP લોકોને પણ સુરક્ષા પૂરી પાડે છે
છેલ્લા કેટલાક વર્ષોથી CISF એ VIP ને પણ સુરક્ષા આપવાનું શરૂ કર્યું છે. ગૃહ મંત્રાલયે સંસદીય સમિતિની ભલામણ બાદ 2018 માં આ પહેલ કરી હતી. વાસ્તવમાં, સંસદીય સમિતિ પાસેથી સેન્ટ્રલ રિઝર્વ પોલીસ ફોર્સ (CRPF), ઈન્ડો-તિબેટિયન બોર્ડર પોલીસ (ITBP) અને નેશનલ સિક્યુરિટી (NSG) ના વર્કલોડને ઘટાડવા માટે સૂચન માંગવામાં આવ્યું હતું. સમિતિએ VIP સુરક્ષામાં CISF ને સામેલ કરવાનું સૂચન કર્યું હતું.
2020 માં, સરકારે એનએસજીને સુરક્ષા ફરજોમાંથી દૂર કરવાનો નિર્ણય કર્યો, જેથી તે “આતંક-વિરોધી અને હાઇજેકિંગ વિરોધી ફરજો” પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરી શકે.
CISF સેના કેટલી મોટી છે?
CISF માં 1.8 લાખ સૈનિકો એકસાથે કામ કરી શકે છે. સ્થાપના સમયે CISF પાસે માત્ર 3,000 જવાનોની સંખ્યા હતી. તેનું મુખ્યાલય દિલ્હીમાં છે. CISF નું નેતૃત્વ ડિરેક્ટર જનરલના રેન્કના ભારતીય પોલીસ સેવા અધિકારી (IPS) દ્વારા કરવામાં આવે છે. આ દળને ફાયર સર્વિસ વિંગ ઉપરાંત નવ સેક્ટર (એરપોર્ટ, નોર્થ, નોર્થ-ઈસ્ટ, ઈસ્ટ, વેસ્ટ, સાઉથ, ટ્રેનિંગ, સાઉથ-ઈસ્ટ, સેન્ટ્રલ) માં વિભાજિત કરવામાં આવ્યું છે.
આ પણ વાંચો – Parliament Winter Session: સંસદ શિયાળું સત્ર, સાંસદોના સસ્પેન્સન મુદ્દે વિપક્ષની વિજય ચોકથી સંસદ સુધી વિરોધ કૂચ
સીઆઈએસએફમાં મહિલા શક્તિ
અન્ય તમામ CAPF ની સરખામણીમાં CISF માં મહિલાઓની ટકાવારી સૌથી વધુ છે. મહિલા કોન્સ્ટેબલની પ્રથમ બેચ 1987 માં સામેલ કરવામાં આવી હતી. પ્રથમ મહિલા અધિકારી 1989 માં આસિસ્ટન્ટ કમાન્ડન્ટ તરીકે જોડાયા હતા. CISF નું નેતૃત્વ હાલમાં સ્પેશિયલ ડાયરેક્ટર જનરલ નીના સિંહ કરી રહ્યા છે, જે આ પદ સંભાળનાર પ્રથમ મહિલા છે.
