Puri – Jagannath Temple History : પુરી જગન્નાથ મંદિરને પુરાણોમાં પૃથ્વીનું વૈકુંઠ કહેવામાં આવ્યું છે. તે ભગવાન વિષ્ણુના ચાર ધામમાંથી એક છે. તે શ્રી ક્ષેત્ર, શ્રી પુરુષોત્તમ ક્ષેત્ર, શક ક્ષેત્ર, નીલાંચલ, નીલગીરી અને શ્રી જગન્નાથ પુરી તરીકે પણ ઓળખાય છે. અહીં લક્ષ્મીપતિ વિષ્ણુએ વિવિધ મનોરથ કર્યા હતા. બ્રહ્મા અને સ્કંદ પુરાણ અનુસાર, ભગવાન વિષ્ણુએ અહીં પુરૂષોત્તમ નીલમધવ તરીકે અવતાર લીધો હતો અને સાબર જાતિના સર્વોચ્ચ દેવતા બન્યા હતા. સાબર જાતિના દેવતા હોવાના કારણે અહીં ભગવાન જગન્નાથનું સ્વરૂપ આદિવાસી દેવતાઓ જેવું છે. પહેલા આદિવાસી લોકો પોતાના દેવી-દેવતાઓની મૂર્તિઓ લાકડામાંથી બનાવતા હતા. જગન્નાથ મંદિરમાં સાબર જાતિના પૂજારીઓ તેમજ બ્રાહ્મણ પૂજારીઓ છે. જ્યેષ્ઠ પૂર્ણિમાથી અષાઢ પૂર્ણિમા સુધી સાબર જ્ઞાતિના દૈતપતિ જગન્નાથજીની તમામ ધાર્મિક વિધિઓ કરવામાં આવે છે.
પુરાણો અનુસાર નીલગિરિમાં પુરુષોત્તમ હરિની પૂજા કરવામાં આવે છે. પુરુષોત્તમ હરિને અહીં ભગવાન રામનું સ્વરૂપ માનવામાં આવે છે. સૌથી જૂના મત્સ્ય પુરાણમાં લખ્યું છે કે પુરુષોત્તમ ક્ષેત્રની દેવી વિમલા છે અને અહીં તેમની પૂજા થાય છે. રામાયણના ઉત્તરાખંડ અનુસાર, ભગવાન રામે રાવણના ભાઈ વિભીષણને તેમના ઇક્ષવાકુ વંશના પ્રમુખ દેવતા ભગવાન જગન્નાથની પૂજા કરવા કહ્યું, આજે પણ પુરીના શ્રી મંદિરમાં વિભીષણ વંદનાની પરંપરા ચાલુ છે.
પુરી ધામનું ભૌગોલિક વર્ણન સ્કંદ પુરાણમાં મળે છે. સ્કંદ પુરાણ અનુસાર, પુરી દક્ષિણના શંખ જેવું છે અને તે 5 કોસ એટલે કે 16 કિલોમીટરના વિસ્તારમાં ફેલાયેલું છે. એવું માનવામાં આવે છે કે, તેનો લગભગ 2 કોસ વિસ્તાર બંગાળની ખાડીમાં ડૂબી ગયો છે. તેનું પેટ સમુદ્રની સોનેરી રેતી છે, જે મહોદધિના પવિત્ર જળથી ધોવાઇ જાય છે. વડા વિસ્તાર પશ્ચિમમાં છે, જે મહાદેવ દ્વારા સુરક્ષિત છે. બ્રહ્મા કપાલ મોચન, શિવનું બીજું સ્વરૂપ, શંખના બીજા વર્તુળમાં બિરાજમાન છે. એવું માનવામાં આવે છે કે, ભગવાન બ્રહ્માનું એક માથું મહાદેવની હથેળીમાં ચોંટી ગયું હતું અને અહીં પડ્યું હતું, ત્યારથી અહીં મહાદેવ બ્રહ્માના રૂપમાં પૂજાય છે. શંખના ત્રીજા વર્તુળમાં મા વિમલા અને ભગવાન જગન્નાથ નાભિમાં રથ સિંહાસન પર બિરાજમાન છે.
પુરી જગન્નાથ મંદિરનો ઈતિહાસ
આ મંદિરનો સૌથી પ્રાચીન પુરાવો મહાભારતના વનપર્વમાં મળે છે. એવું કહેવાય છે કે, સૌ પ્રથમ સબર આદિવાસી વિશ્વવાસુએ નીલમાધવના રૂપમાં તેમની પૂજા કરી હતી. આજે પણ પુરીના મંદિરોમાં ઘણા સેવકો છે, જે દૈતપતિ તરીકે ઓળખાય છે.
રાજા ઇન્દ્રદ્યુમ્ને અહીં મંદિર બનાવ્યું હતું
રાજા ઇન્દ્રદ્યુમ્ન માલવાના રાજા હતા જેમના પિતાનું નામ ભરત અને માતા સુમતિ હતું. રાજા ઇન્દ્રદ્યુમ્ને સ્વપ્નમાં જગન્નાથના દર્શન કર્યા હતા. ઘણા ગ્રંથોમાં રાજા ઇન્દ્રદ્યુમ્ન અને તેના યજ્ઞ વિશે વિગતવાર લખ્યું છે. તેમણે અહીં અનેક વિશાળ યજ્ઞો કર્યા અને તળાવ બંધાવ્યું. એક રાત્રે ભગવાન વિષ્ણુએ તેમને સ્વપ્નમાં દર્શન આપ્યા અને કહ્યું કે નીલાંચલ પર્વતની એક ગુફામાં મારી એક મૂર્તિ છે, તેનું નામ નીલમાધવ છે. મંદિર બનાવો અને તેમાં મારી આ મૂર્તિ સ્થાપિત કરો. રાજાએ પોતાના સેવકોને નીલાંચલ પર્વતની શોધમાં મોકલ્યા. તેમાંથી એક બ્રાહ્મણ વિદ્યાપતિ હતા. વિદ્યાપતિએ સાંભળ્યું હતું કે, સાબર કુળના લોકો નીલમાધવની પૂજા કરે છે અને તેમના દેવતાની આ મૂર્તિ નીલાંચલ પર્વતની એક ગુફામાં છુપાવી છે. તે એ પણ જાણતા હતો કે, સાબર કુળના વડા વિશ્વવાસુ નીલમાધવના ઉપાસક હતા અને તેણે મૂર્તિને ગુફામાં છુપાવી હતી. ચતુર વિદ્યાપતિએ સરદારની પુત્રી સાથે લગ્ન કર્યા. અંતે તે તેની પત્ની દ્વારા નીલમાધવની ગુફા સુધી પહોંચવામાં સફળ થયો. તે મૂર્તિ ચોરીને રાજા પાસે લાવ્યો. વિશ્વવાસુ પોતાના દેવતાની મૂર્તિની ચોરીથી ખૂબ જ દુઃખી થયા. ભગવાન પણ પોતાના ભક્તના દુ:ખથી દુઃખી થયા. ભગવાન ગુફામાં પાછા ફર્યા, પરંતુ તે જ સમયે રાજા ઇન્દ્રદ્યુમ્નને વચન આપ્યું કે તે એક દિવસ ચોક્કસપણે તેમની પાસે પાછા આવશે, જો કે તે એક દિવસ તેમના માટે એક વિશાળ મંદિર બનાવશે.
રાજાએ મંદિરનું નિર્માણ કરાવ્યું અને ભગવાન વિષ્ણુને મંદિરમાં બેસવા કહ્યું. ભગવાને કહ્યું કે, મારી મૂર્તિ બનાવવા માટે તું દરિયામાં તરતો એક મોટો ઝાડનો ટુકડો લાવો, જે દ્વારકાથી દરિયામાં તરીને પુરી આવી રહ્યો છે. રાજાના સેવકોને તે ઝાડનો ટુકડો મળ્યો, પરંતુ બધા લોકો મળીને તે ઝાડને ઉપાડી શક્યા નહીં. ત્યારે રાજા સમજી ગયા કે, સબર કુળના વડા વિશ્વવાસુની મદદ લેવી પડશે, જે નીલમાધવનો વિશિષ્ટ ભક્ત હતો. વિશ્વવાસુ ભારે લાકડાં ઉપાડીને મંદિરમાં લાવ્યા ત્યારે સૌને આશ્ચર્ય થયું.
હવે લાકડામાંથી ભગવાનની મૂર્તિ કોતરવાનો વારો હતો. રાજાના કારીગરોએ લાખો વાર પ્રયત્ન કર્યો પણ કોઈ લાકડાને છીણી પણ ન લગાવી શક્યું. ત્યારે ત્રણે લોકના મુખ્ય કારીગર ભગવાન વિશ્વકર્મા વૃદ્ધના રૂપમાં પ્રગટ થયા. તેમણે રાજાને કહ્યું કે, તે નીલમાધવની મૂર્તિ બનાવી શકે છે, પરંતુ સાથે જ તેણે શરત મૂકી કે, તે 21 દિવસમાં મૂર્તિ એકલા જ બનાવશે. તેમને બનાવતા કોઈ જોઈ શકશે નહીં. તેની શરત સ્વીકારવામાં આવી. લોકો કરવત, છીણી, હથોડાનો અવાજ સાંભળતા રહ્યા.
રાજા ઇન્દ્રદ્યુમ્નની રાણી ગુંડિચા પોતાની જાતને રોકી ન શકી. જ્યારે તેણી દરવાજા પાસે ગઈ, ત્યારે તેણીને કોઈ અવાજ સંભળાયો નહીં. તેણી ગભરાઈ ગઈ. તેણે વિચાર્યું કે વૃદ્ધ કારીગર મરી ગયો છે. તેણે રાજાને આ અંગે જાણ કરી. અંદરથી કોઈ અવાજ સંભળાયો નહિ એટલે રાજાને પણ એવું જ લાગ્યું. બધી શરતો અને ચેતવણીઓને બાયપાસ કરીને રાજાએ ઓરડાનો દરવાજો ખોલવાનો આદેશ આપ્યો.
રૂમ ખોલતાની સાથે જ વૃદ્ધ ગાયબ હતા અને તેમાં 3 અધૂરી મૂર્તિઓ પડેલી મળી આવી હતી. ભગવાન નીલમાધવ અને તેમના ભાઈના નાના હાથ હતા, પરંતુ તેમના પગ નહીં, જ્યારે સુભદ્રાના હાથ અને પગ બિલકુલ બનાવ્યા ન હતા. રાજાએ આ અધૂરી મૂર્તિઓને ભગવાનની ઈચ્છા માનીને સ્થાપિત કરી. ત્યારથી આજદિન સુધી ત્રણેય ભાઈ-બહેનો આ સ્વરૂપે જ હાજર છે.
હાલનું મંદિર 7મી સદીમાં બાંધવામાં આવ્યું હતું. જો કે આ મંદિર પણ ઈસા પૂર્વે 2માં બંધાયું હતું. અહીં સ્થિત મંદિર ત્રણ વખત તૂટી ચૂક્યું છે. 1174 ઈ.સ.માં ઓડિશાના શાસક અનંગા ભીમદેવ દ્વારા તેનું જીર્ણોદ્ધાર કરવામાં આવ્યું હતું. મુખ્ય મંદિરની આસપાસ 30 જેટલા નાના-મોટા મંદિરો સ્થાપિત છે.
જાણો મંદિર વિશે કેટલીક અજાણી વાતો
મહાન શીખ સમ્રાટ મહારાજા રણજિત સિંહે આ મંદિરને પુષ્કળ પ્રમાણમાં સોનું દાન કર્યું હતું, જે તેમના દ્વારા સુવર્ણ મંદિર, અમૃતસરને આપવામાં આવેલા સોના કરતાં ઘણું વધારે હતું.
આગત્યવાસ દરમિયાન પાંચ પાંડવો પણ ભગવાન જગન્નાથના દર્શન કરવા આવ્યા હતા. શ્રી મંદિરની અંદર પાંડવોનું સ્થાન આજે પણ છે. ભગવાન જગન્નાથ જ્યારે ચંદનની યાત્રા કરે છે, ત્યારે તેમની સાથે પાંચ પાંડવો નરેન્દ્ર સરોવર જાય છે.
એવું કહેવાય છે કે, જ્યારે જીસસ ક્રાઈસ્ટ સિલ્ક રૂટ થઈને કાશ્મીર આવ્યા હતા, ત્યારે ફરીથી બેથલહેમ જતી વખતે તેમણે ભગવાન જગન્નાથના દર્શન કર્યા હતા.
આ પણ વાંચો – Jagannath Temple Mysteries| રથયાત્રા 2023 : જગન્નાથ મંદિરના 10 રહસ્યો, કેટલાક તો વૈજ્ઞાનિકો પણ ઉકેલી શક્યા નથી
9મી સદીમાં આદિશંકરાચાર્ય અહીં આવ્યા હતા અને અહીં તેમણે ચાર મઠમાંથી એક ગોવર્ધન મઠની સ્થાપના કરી હતી.
આ મંદિરમાં બિનભારતીય ધર્મના લોકોનો પ્રવેશ પ્રતિબંધિત છે. ઘણા વિદેશીઓ દ્વારા મંદિર અને નજીકના વિસ્તારોમાં ઘૂસણખોરી અને હુમલાઓને કારણે આ પ્રતિબંધો લાદવામાં આવ્યા હોવાનું માનવામાં આવે છે. અગાઉ પણ મંદિરને નુકસાન પહોંચાડવાના પ્રયાસો થયા છે.
